نوجوانی یکی از پرچالش‌ترین و در عین حال شکل‌دهنده‌ترین مراحل زندگی است؛ دوره‌ای میان کودکی و بزرگسالی که با تغییرات گسترده فیزیکی، روانی، اجتماعی و هویتی همراه است. در این بازه حساس، بسیاری از نوجوانان ممکن است با فشارهای درونی و بیرونی زیادی مواجه شوند که گاه از سطح تحمل آن‌ها فراتر می‌رود و خود را در قالب مشکلات روانی بروز می‌دهد. اختلالات روانی در نوجوانان می‌توانند به‌صورت علائمی مانند اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، انزوا، اختلالات تغذیه یا حتی رفتارهای پرخطر خود را نشان دهند. در این مقاله، به معرفی مهم‌ترین اختلالات روانی که ممکن است در دوران نوجوانی بروز یابند می‌پردازیم. هدف این مطلب، ارائه تصویری کلی و قابل‌درک از تنوع و گستردگی این اختلالات است. آشنایی اولیه با این اختلالات می‌تواند گامی مهم برای درک بهتر نیازهای روانی نوجوانان و توجه بیشتر به سلامت روان آن‌ها در این مرحله حساس از رشد باشد.
اختلال افسردگی شدید
افسردگی شدید در نوجوانان یکی از رایج‌ترین اختلالات روانی این دوره است که با احساس غم، ناامیدی، بی‌انگیزگی و کاهش علاقه به فعالیت‌های لذت‌بخش همراه است. ممکن است نوجوان دچار تغییرات خواب، اشتها و تمرکز شود. برخی نوجوانان حتی افکار خودکشی را تجربه می‌کنند. این اختلال تأثیر زیادی بر عملکرد تحصیلی و اجتماعی نوجوان دارد و نیازمند مداخله‌ی حرفه‌ای است.
اختلال دوقطبی
اختلال دوقطبی شامل نوسانات شدید خلقی بین فاز شیدایی (احساس سرخوشی، پرحرفی، پرانرژی بودن) و فاز افسردگی (بی‌انگیزگی، خستگی، غم) است. در نوجوانان، این نوسانات ممکن است شدیدتر یا سریع‌تر از بزرگسالان رخ دهد. رفتارهای پرخطر مانند ولخرجی، رابطه جنسی محافظت‌نشده یا مصرف مواد ممکن است در فاز شیدایی دیده شود.
اختلال اضطراب فراگیر
این اختلال با نگرانی دائمی و غیرواقعی درباره مسائل روزمره مانند مدرسه، سلامتی یا آینده همراه است. نوجوان ممکن است به‌طور مداوم احساس تنش، بی‌قراری و خستگی داشته باشد و دچار علائم فیزیکی مانند سردرد یا دل‌درد شود. این اضطراب معمولاً با تمرکز پایین، خواب نامناسب و اختلال در عملکرد همراه است.
اختلال پانیک
نوجوانانی که دچار اختلال پانیک هستند، حملات ناگهانی اضطراب شدید با علائمی مانند تنگی نفس، لرزش، تعریق و ترس از مرگ یا دیوانگی را تجربه می‌کنند. این حملات ممکن است بدون هشدار قبلی اتفاق بیفتند. ترس از تکرار حمله می‌تواند باعث اجتناب از موقعیت‌های خاص شود و کیفیت زندگی نوجوان را کاهش دهد.
اختلال اضطراب اجتماعی
در این اختلال، نوجوان از موقعیت‌های اجتماعی یا عملکردی مانند صحبت کردن در جمع یا غذا خوردن در حضور دیگران به‌شدت می‌ترسد. ترس از قضاوت یا خجالت باعث اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی می‌شود. این اختلال می‌تواند باعث انزوا، افت تحصیلی و کاهش اعتماد‌به‌نفس شود.
اختلال نافرمانی مقابله‌ای
نوجوان مبتلا به این اختلال با بزرگ‌ترها لجبازی می‌کند، با خشم واکنش نشان می‌دهد و به‌طور مداوم قوانین را زیر پا می‌گذارد. رفتارهای او معمولاً تحریک‌آمیز و چالش‌برانگیز هستند و در مدرسه یا خانه تنش ایجاد می‌کنند. این اختلال معمولاً پیش‌زمینه‌ای برای اختلالات رفتاری شدیدتر است.
اختلال سلوک
در این اختلال، نوجوان رفتارهایی دارد که حقوق دیگران یا قوانین اجتماعی را زیر پا می‌گذارد؛ مانند دزدی، خشونت فیزیکی یا فرار از خانه. چنین رفتارهایی ممکن است به شکل بی‌رحمی نسبت به انسان‌ها یا حیوانات هم بروز کند. در صورت بی‌توجهی، احتمال ادامه‌ی این رفتارها در بزرگسالی به شکل اختلال شخصیت ضد اجتماعی وجود دارد.
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی در نوجوانان با سه ویژگی اصلی مشخص می‌شود: بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری. آن‌ها معمولاً در تمرکز در کلاس، انجام تکالیف یا مدیریت زمان مشکل دارند. رفتارهای تکانشی ممکن است باعث مشکلات انضباطی در مدرسه شود.
اختلال بی‌اشتهایی عصبی
نوجوان مبتلا به این اختلال با وجود کاهش شدید وزن، خود را چاق تصور می‌کند و از غذا خوردن امتناع می‌ورزد. ترس شدید از چاقی و تصویر بدنی مخدوش از ویژگی‌های بارز آن است. این اختلال می‌تواند به اختلال در ضربان قلب، اختلال قاعدگی و مرگ منجر شود.
اختلال پرخوری عصبی
در این اختلال، نوجوانان دوره‌های پرخوری شدید را تجربه می‌کنند و برای جبران، به رفتارهایی مانند استفراغ عمدی یا مصرف داروهای ملین روی می‌آورند. این رفتارها معمولاً در خفا انجام می‌شوند و با احساس شرم یا پشیمانی همراه‌اند. برخلاف بی‌اشتهایی، وزن فرد ممکن است در محدوده‌ی طبیعی باشد.
اختلال وسواس فکری-عملی
اختلال وسواس فکری-عملی در نوجوان افکار مزاحم و تکراری دارد (مثل ترس از آلودگی) که باعث اضطراب شدید می‌شود، و برای کاهش آن مجبور به انجام رفتارهای تکراری مثل شست‌وشوی مداوم دست‌ها می‌شود. این چرخه می‌تواند ساعت‌ها از زمان روزانه آن‌ها را اشغال کند. وسواس‌ها اگر درمان نشوند معمولاً به مرور شدیدتر می‌شوند.
اختلال اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی با علائمی مانند توهم (شنیدن صدا)، هذیان، افکار غیرمنطقی و گسستگی در رفتار و گفتار همراه است. در نوجوانان، تغییرات اولیه ممکن است با افت تحصیلی، انزوا و رفتارهای عجیب آغاز شود. این اختلال مزمن و پیچیده نیازمند مداخلات پزشکی بلندمدت است.
اختلال استرس پس از سانحه
نوجوانانی که تجربه‌ی رویدادهایی مانند سوءاستفاده، تصادف شدید یا مرگ عزیزان را دارند ممکن است دچار اختلال استرس پس از سانحه شوند. علائمی مانند کابوس، فلش‌بک، گوش‌به‌زنگ بودن یا پرهیز از یادآورهای حادثه دیده می‌شود. این اختلال می‌تواند مانع رشد طبیعی روانی و تحصیلی شود.
اختلال سازگاری
اختلال سازگاری در مواجهه با تغییرات ناگهانی یا استرس‌زای زندگی، مانند طلاق والدین یا مهاجرت، برخی نوجوانان دچار مشکلات روانی موقتی می‌شوند. علائم شامل غم، اضطراب، پرخاشگری یا افت عملکرد تحصیلی است. اگرچه خفیف‌تر از سایر اختلالات است، اما در صورت تداوم نیاز به درمان دارد.
اختلال هویت و رشد روانی-اجتماعی
نوجوانان در دوران بلوغ به دنبال کشف هویت فردی، جنسی و اجتماعی خود هستند. در برخی موارد، این فرایند با سردرگمی، اضطراب یا تعارض با خانواده همراه می‌شود. فشارهای اجتماعی و فرهنگی نیز می‌توانند باعث تشدید این بحران شوند. حمایت عاطفی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و مشاوره روان‌شناسی نقش مهمی در عبور از این مرحله دارند.
سخن پایانی
دوران نوجوانی یکی از حساس‌ترین و شکل‌دهنده‌ترین مراحل زندگی انسان است که همراه با تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی بزرگی رخ می‌دهد. در این میان، بروز اختلالات روانی نه‌تنها طبیعی نیست، بلکه نیازمند توجه، آگاهی و مداخله‌ی به‌موقع است. تشخیص زودهنگام و دریافت حمایت حرفه‌ای می‌تواند از بروز آسیب‌های جدی‌تر در آینده جلوگیری کند. اگر شما یا نوجوانی در اطرافتان با علائم نگران‌کننده‌ای مواجه هستید، کمک گرفتن از روان‌شناس یا روان‌پزشک اولین و مهم‌ترین قدم برای بهبود است.
سلامت روان پایه‌ای برای شکوفایی نوجوانان است؛ با همراهی ما، می‌توانند با قدرت بیشتری به فردای خود نگاه کنند. هر نوجوانی سزاوار آرامش، امنیت و درک شدن است؛ بیایید در این مسیر حامی و شنونده‌ی آن‌ها باشیم.
سوالات متداول
از کجا بفهمیم نوجوان ما دچار اختلال روانی شده؟
اگر نوجوان شما دچار تغییرات چشمگیر در خلق‌وخو، خواب، اشتها، عملکرد تحصیلی یا روابط اجتماعی شده و این علائم بیش از چند هفته ادامه دارد، بهتر است با یک متخصص سلامت روان مشورت کنید.
آیا اختلالات روانی در نوجوانان قابل درمان هستند؟
بله، بیشتر اختلالات روانی با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب (روان‌درمانی، دارودرمانی یا ترکیبی از هر دو) به خوبی قابل کنترل و درمان هستند.
آیا رفتارهای پرخاشگرانه همیشه نشانه‌ی اختلال روانی است؟
خیر، اما پرخاشگری مکرر، بی‌دلیل یا شدید می‌تواند نشانه‌ای از اختلالاتی مانند اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال سلوک یا حتی افسردگی باشد و نیاز به بررسی تخصصی دارد.
آیا اختلالات روانی در نوجوانی خودبه‌خود خوب می‌شوند؟
برخی نشانه‌ها ممکن است با گذر زمان کاهش یابند، اما بسیاری از اختلالات بدون درمان مناسب مزمن شده یا در بزرگسالی شدت بیشتری پیدا می‌کنند. درمان زودهنگام بسیار مهم است.
چگونه می‌توانیم به نوجوانی که دچار مشکل روانی است کمک کنیم؟
گوش دادن بدون قضاوت، ایجاد فضای امن برای گفتگو، تشویق به مراجعه به مشاور یا روان‌شناس و حمایت عاطفی از مهم‌ترین راه‌های کمک به نوجوان است.
منابع
The American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG) – Mental Health Disorders in Adolescents
World Health Organization (WHO) – Mental health of adolescents
Newport Academy – A Guide to Teen Mental Disorders
دکترتو – مشکلات رایج روانی در نوجوانان چیست؟ چه راه حلی برای آن هست؟
