دوران کودکی یکی از حساسترین و تأثیرگذارترین مراحل زندگی انسان است؛ دورهای که شکلگیری شخصیت، رشد اجتماعی، عاطفی و ذهنی کودک در آن اتفاق میافتد. اما گاهی برخی از کودکان با چالشهایی روبهرو میشوند که فراتر از مشکلات عادی رشدی هستند و به عنوان اختلالات روانی یا رفتاری شناخته میشوند. این اختلالات ممکن است بر یادگیری، رفتار، ارتباط با دیگران یا تنظیم احساسات کودک تأثیر بگذارند و اگر بهموقع شناسایی و درمان نشوند، میتوانند آینده کودک را تحتتأثیر قرار دهند. در این مقاله قصد داریم با مهمترین انواع اختلالات در کودکان آشنا شویم و به والدین کمک کنیم تا با آگاهی بیشتر، در مسیر تشخیص زودهنگام و حمایت مؤثر از کودکان گام بردارند.
اختلالات اضطرابی
اختلالات اضطرابی در کودکان به حالاتی گفته میشود که کودک دچار نگرانی، ترس یا دلنگرانی شدید و مداوم میشود، بهگونهای که عملکرد روزانهاش در خانه، مدرسه یا روابط اجتماعی مختل میگردد. این اختلالات شامل انواعی مثل اضطراب جدایی، اضطراب اجتماعی، اضطراب فراگیر و وسواس فکری-عملی هستند.
اختلالات کمتوجهی – بیشفعالی
اختلال کمتوجهی – بیشفعالی یکی از شایعترین اختلالات رفتاری دوران کودکی است که با نشانههایی مانند بیتوجهی، حواسپرتی، بیقراری جسمی و تصمیمگیریهای ناگهانی همراه است. این رفتارها معمولاً باعث ایجاد مشکل در تمرکز، افت تحصیلی و اختلال در روابط اجتماعی کودک میشوند. اختلال کمتوجهی – بیشفعالی به سه زیرنوع تقسیم میشود: کمتوجه، بیشفعال-تکانشی و ترکیبی که ترکیبی از هر دو گروه نشانهها را دارد.
اختلالات یادگیری
اختلالات یادگیری در کودکان به گروهی از مشکلات اشاره دارد که بر توانایی آنها در یادگیری مهارتهای پایهای مثل خواندن، نوشتن یا ریاضی تأثیر میگذارند، در حالی که سطح هوش کودک طبیعی یا حتی بالاتر از متوسط است. این کودکان با وجود تلاش زیاد، در این زمینهها با چالشهای مداوم روبهرو هستند که میتواند به افت تحصیلی، کاهش اعتمادبهنفس و مشکلات رفتاری منجر شود. از رایجترین انواع این اختلالات میتوان به نارساخوانی (دیسلکسی)، نارسانوشتاری و اختلال یادگیری ریاضی اشاره کرد.
اختلال استرس پس از سانحه
این اختلال پس از تجربه یک رویداد بسیار ترسناک یا آسیبزا مانند تصادف، آزار یا بلای طبیعی ایجاد میشود. کودک ممکن است دچار کابوس، یادآوریهای ناخواسته، گوشبهزنگ بودن و اجتناب از موقعیتهای یادآور حادثه شود. این علائم میتوانند عملکرد روزانه و احساس امنیت کودک را بهشدت مختل کنند.
اختلال افسردگی
افسردگی در کودکان با غمگینی مداوم، کاهش علاقه به فعالیتها، احساس بیارزشی و تغییر در خواب یا اشتها همراه است. این وضعیت ممکن است باعث افت تحصیلی و کنارهگیری اجتماعی شود. برخلاف غم موقتی، علائم افسردگی ماندگار و جدی هستند و نیاز به توجه تخصصی دارند.
اختلال سلوک
کودکان مبتلا به اختلال سلوک رفتارهایی ضد اجتماعی، پرخاشگرانه یا قانونشکنانه دارند. این رفتارها شامل دروغگویی، دزدی، آزار جسمی دیگران یا حیوانات و تخریب اموال میشود. در صورت عدم درمان، این اختلال میتواند در نوجوانی یا بزرگسالی به مشکلات شدیدتر منجر شود.
اختلال نافرمانی مقابلهای
این اختلال با الگوی مداوم نافرمانی، لجبازی و رفتارهای منفیگرایانه نسبت به والدین یا معلمان مشخص میشود. کودک بهطور مکرر با بزرگترها بحث میکند، از دستورات سرپیچی میکند و زود عصبانی میشود. این رفتارها فراتر از شیطنتهای معمول دوران کودکی هستند و پایدار و مزاحماند.
اختلال طیف اوتیسم
کودکان دارای اوتیسم در مهارتهای ارتباطی، اجتماعی و رفتاری با چالشهایی مواجهاند. علائم ممکن است شامل مشکل در برقراری تماس چشمی، تأخیر در گفتار، علاقه شدید به موضوعات خاص و رفتارهای تکراری باشد. شدت این اختلال در هر کودک متفاوت است و طیف وسیعی را در بر میگیرد.
اختلال تیک
اختلال تیک شامل حرکات یا صداهای ناگهانی، غیرقابلکنترل و تکراری است، مانند پلک زدن، شانه بالا انداختن یا صداهای گلویی. این تیکها ممکن است موقتی یا مزمن باشند و در برخی کودکان با اضطراب یا استرس تشدید شوند. اگر تیکها شدید یا طولانیمدت باشند، نیاز به ارزیابی تخصصی دارند.
اختلال دلبستگی واکنشی
این اختلال در کودکانی دیده میشود که در سالهای اولیه زندگی دلبستگی ایمن با مراقب اصلی خود، معمولاً به دلیل بیتوجهی یا بدرفتاری، نداشتهاند. کودک ممکن است سرد، بیاعتماد یا بهطور غیرعادی منفعل یا وابسته رفتار کند. این اختلال بر روابط عاطفی کودک در بلندمدت اثر میگذارد و نیاز به حمایت تخصصی دارد.
سخن پایانی
شناخت و درک اختلالات روانی در کودکان گامی مهم در مسیر پرورش نسلی سالمتر و شادتر است. بسیاری از این اختلالات اگر در همان مراحل ابتدایی شناسایی شوند، با مداخلات مناسب روانشناختی و همراهی والدین و مربیان قابل مدیریت و درمان هستند. مهمتر از همه، کودکی که با چالش روانی مواجه است، بیش از هر چیز به درک، پذیرش، حمایت و امنیت نیاز دارد. با آگاهیبخشی، کاهش برچسبزنی و مراجعه به متخصصان سلامت روان کودک، میتوان مسیر رشد روانی و اجتماعی او را هموارتر ساخت.
فراموش نکنیم که هر کودک سزاوار فرصتی برای رشد، یادگیری و تجربهی شادی در زندگی است.
سوالات متداول
از کجا بفهمم فرزندم دچار اختلال روانی شده؟
اگر رفتارهای غیرعادی مانند اضطراب شدید، پرخاشگری، گوشهگیری یا افت تحصیلی برای مدت طولانی ادامه داشته باشند و زندگی روزمره کودک را مختل کنند، بهتر است با روانشناس کودک مشورت کنید.
آیا اختلالات روانی در کودکان قابل درمان هستند؟
بله، بسیاری از این اختلالات با مداخلات رواندرمانی، آموزش مهارتهای رفتاری و در مواردی دارودرمانی قابل کنترل یا بهبود هستند.
آیا این اختلالات طبیعی هستند یا باید نگران باشیم؟
برخی نشانهها ممکن است بخشی از مراحل رشدی طبیعی کودک باشند، اما اگر شدت یا تداوم زیادی داشته باشند، نیاز به بررسی تخصصی دارند.
آیا دارو برای درمان اختلالات روانی کودکان ضروری است؟
در بسیاری از موارد درمان غیر دارویی مؤثر است، اما در اختلالات شدید یا مقاوم به درمان، روانپزشک ممکن است دارو تجویز کند. هیچ دارویی نباید بدون تجویز متخصص استفاده شود.
آیا این اختلالات در بزرگسالی هم باقی میمانند؟
بسته به نوع اختلال، شدت و مداخله زودهنگام، برخی از آنها ممکن است در بزرگسالی ادامه پیدا کنند یا به اختلالات دیگر تبدیل شوند؛ اما درمان بهموقع میتواند اثرات بلندمدت را کاهش دهد.
منابع
MSD MANUALS – Overview of Psychiatric Disorders in Children and Adolescents
National Institutes of Health (NIH) – DSM-5 Child Mental Disorder Classification
Mayo Clinic – Mental illness in children: Know the signs
مادرشو – انواع اختلالات روان در کودکان
