اختلال شخصیت چیست؟

همه ما ویژگی‌های شخصیتی خاصی داریم که نحوه تفکر، احساس و رفتارمان را شکل می‌دهند. این ویژگی‌ها معمولاً در طول زمان ثابت می‌مانند و هویت فردی ما را تشکیل می‌دهند. اما زمانی که این الگوهای رفتاری آن‌قدر سخت‌گیرانه، انعطاف‌ناپذیر یا ناسازگارانه می‌شوند که به مشکلات جدی در روابط، کار یا زندگی روزمره فرد منجر می‌شوند، ممکن است نشانه‌ای از اختلال شخصیت باشند. اختلالات شخصیت گروهی از اختلالات روانی هستند که در آن‌ها الگوهای فکری و رفتاری ناسالم و مزمن، عملکرد اجتماعی و عاطفی فرد را مختل می‌کنند. این اختلالات معمولاً از نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز می‌شوند و بدون درمان مناسب، در بلندمدت ادامه می‌یابند. شناخت زودهنگام علائم و تفاوت آن‌ها با ویژگی‌های شخصیتی معمول، می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از مشکلات عمیق‌تر داشته باشد. در این مقاله از بترمود به این پرسش می‌پردازیم که «اختلال شخصیت چیست؟».

اختلال شخصیت چیست؟

اختلال شخصیت یعنی شیوه‌ای ناسالم و مزمن در نگاه فرد به خودش، دیگران و دنیای اطراف که باعث بروز مشکلات پایدار در روابط، احساسات و تصمیم‌گیری‌ها می‌شود. به عبارت دیگر، اختلال شخصیت (Personality Disorder) نوعی اختلال روانی است که در آن فرد دارای الگوهای پایدار، ناسازگار و انعطاف‌ناپذیر در تفکر، احساس، رفتار و روابط بین‌فردی است. این الگوهای رفتاری از هنجارهای فرهنگی فاصله دارند و باعث اختلال قابل‌توجه در عملکرد شغلی، اجتماعی یا فردی فرد می‌شوند.

ویژگی‌های اصلی اختلالات شخصیت

اختلالات شخصیت معمولاً با چند ویژگی کلیدی شناخته می‌شوند که این ویژگی‌ها باعث تمایز آن‌ها از رفتارهای عادی و موقتی افراد می‌شوند.

پایدار و بلندمدت بودن

الگوهای رفتاری و فکری در اختلالات شخصیت، موقتی یا نتیجه یک اتفاق خاص نیستند. این ویژگی‌ها معمولاً از اواخر دوران کودکی یا نوجوانی شکل می‌گیرند و در اوایل بزرگسالی تثبیت می‌شوند. برخلاف مشکلات روانی گذرا مانند افسردگی ناشی از یک بحران، اختلالات شخصیت مزمن هستند و بدون درمان، در بیشتر مراحل زندگی باقی می‌مانند. این ثبات در رفتار باعث می‌شود فرد در بیشتر موقعیت‌ها و زمان‌ها، الگوی رفتاری خاصی را تکرار کند، حتی اگر آن رفتار به او آسیب برساند.

سازگار نبودن با موقعیت‌های مختلف

رفتار طبیعی انسان با توجه به موقعیت تغییر می‌کند؛ مثلاً ممکن است فرد در جمع دوستان راحت باشد، اما در موقعیت رسمی جدی رفتار کند. اما در اختلالات شخصیت، رفتار فرد سخت‌گیرانه، انعطاف‌ناپذیر و کلیشه‌ای است. به عبارتی، فرد قادر نیست خود را با موقعیت‌های مختلف زندگی تطبیق دهد. این ناتوانی در سازگاری می‌تواند باعث تنش در روابط، سوء‌تفاهم‌های اجتماعی و واکنش‌های نامتناسب شود.

ایجاد اختلال در عملکرد روزمره

اختلالات شخصیت صرفاً یک ویژگی آزاردهنده نیستند، بلکه به‌طور مستقیم بر کیفیت زندگی فرد و اطرافیانش تأثیر منفی می‌گذارند. بسیاری از مبتلایان دچار مشکلات مکرر در روابط عاطفی، خانوادگی، شغلی یا اجتماعی هستند. برای مثال، فردی با اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است به همه بی‌اعتماد باشد و به‌سختی بتواند همکاری در محیط کار را تحمل کند، یا کسی با اختلال شخصیت مرزی روابط ناپایداری داشته باشد که دائماً با بحران همراه است.

عدم آگاهی از مشکل

یکی از ویژگی‌های مهم و چالش‌برانگیز اختلالات شخصیت، این است که افراد مبتلا معمولاً خود را بیمار نمی‌دانند. آن‌ها اغلب مشکلاتشان را نتیجه رفتار دیگران یا شرایط بیرونی می‌دانند. همین مسئله باعث می‌شود که کمتر به دنبال درمان یا مشاوره بروند و در نتیجه، درمان‌پذیری آن‌ها دشوارتر شود. این بی‌خبری از مشکل می‌تواند سال‌ها ادامه پیدا کند، تا زمانی که مشکلات جدی‌تری مانند شکست‌های مکرر در روابط یا شغل آن‌ها را به مراجعه وادار کند.

توجه داشته باشیم که: همه افراد ممکن است صفاتی مانند خجالتی بودن، حساس بودن یا کمال‌گرا بودن داشته باشند. اما وقتی این صفات شدید، افراطی و غیرقابل انعطاف شوند و باعث آسیب به خود یا دیگران شوند، ممکن است نشان‌دهنده اختلال شخصیت باشند.

انواع اختلالات شخصیت

ده نوع اختلال شخصیت وجود دارد که روان‌پزشکان آن‌ها را بر اساس ویژگی‌های مشترک رفتاری و هیجانی به سه دسته اصلی تقسیم کرده‌اند؛ هر دسته مجموعه‌ای از اختلالات با الگوهای خاص و مشابه را در بر می‌گیرد.

دسته اول:

اختلالات شخصیت دسته اول شامل افرادی است که رفتارها یا افکار آن‌ها عجیب، غیرعادی یا منزوی به نظر می‌رسد. این افراد معمولاً در برقراری ارتباط با دیگران مشکل دارند و از نظر اجتماعی گوشه‌گیر یا بدبین هستند.این گروه به سه اختلال اصلی تقسیم می‌شود: پارانویید، اسکیزوئید و اسکیزوتایپال.

اختلال شخصیت پارانویید (Paranoid Personality Disorder)

افراد مبتلا به این اختلال به‌طور مداوم و افراطی نسبت به دیگران بی‌اعتماد هستند. آن‌ها دائماً در حال تفسیر منفی از رفتار و گفتار اطرافیان‌اند و انگیزه‌های دیگران را بدخواهانه، فریب‌کارانه یا تهدیدآمیز تلقی می‌کنند؛ حتی اگر هیچ دلیل منطقی یا مدرکی وجود نداشته باشد. این بدگمانی شدید باعث می‌شود روابط آن‌ها با دیگران پرتنش، محافظه‌کارانه و پر از سوء‌ظن باشد. اغلب از انتقاد شدید می‌رنجند، سریع واکنش دفاعی یا تهاجمی نشان می‌دهند و به‌سختی می‌توانند به کسی اعتماد کنند، حتی به اعضای خانواده یا شریک عاطفی.

اختلال شخصیت اسکیزوئید (Schizoid Personality Disorder)

این اختلال با بی‌میلی عمیق به روابط اجتماعی مشخص می‌شود. افراد اسکیزوئید به‌طور کلی تنهایی را ترجیح می‌دهند و از ایجاد صمیمیت یا نزدیکی عاطفی با دیگران اجتناب می‌کنند. آن‌ها معمولاً سرد، منزوی و بی‌تفاوت به نظر می‌رسند و علاقه‌ای به ستایش یا انتقاد ندارند. همچنین هیجانات عاطفی آن‌ها بسیار محدود است و به‌ندرت احساسات خود را بروز می‌دهند. برخلاف افراد خجالتی، این افراد از تنهایی رنج نمی‌برند، بلکه آن را مطلوب و طبیعی می‌دانند.

اختلال شخصیت اسکیزوتایپال (Schizotypal Personality Disorder)

افراد دارای این اختلال معمولاً افکار، گفتار یا رفتارهایی دارند که غیرمعمول، عجیب یا جادویی به نظر می‌رسد. آن‌ها ممکن است باور داشته باشند که دارای قدرت‌هایی مثل تله‌پاتی، حس ششم یا کنترل از راه دور هستند، یا ارتباطات اتفاقی را به‌صورت شخصی و معنادار تفسیر کنند (مثلاً فکر کنند برنامه تلویزیونی برای آن‌ها پیام مخفی دارد). این افراد اغلب لباس پوشیدن، نحوه صحبت یا حرکاتی غیرعادی دارند. برقراری ارتباط اجتماعی برای آن‌ها بسیار دشوار است و در موقعیت‌های اجتماعی معمولاً اضطراب شدید دارند، حتی اگر با دیگران آشنا باشند. همچنین ممکن است دچار تفکر پراکنده یا گفتار مبهم باشند که درک منظور آن‌ها را برای دیگران سخت می‌کند.

دسته دوم:

اختلالات شخصیت دسته دوم شامل افرادی است که رفتارهایشان نمایشی، هیجانی، بی‌ثبات یا تکانشی است. این دسته از اختلالات معمولاً باعث ایجاد روابط پرتنش، واکنش‌های احساسی شدید و مشکلات در کنترل هیجانات و رفتار می‌شوند و به چهار نوع تقسیم می‌شوند: مرزی، ضداجتماعی، نمایشی و خودشیفته.

اختلال شخصیت مرزی (Borderline Personality Disorder)

این اختلال با بی‌ثباتی شدید در روابط بین‌فردی، هیجانات، و هویت فردی مشخص می‌شود. افراد مبتلا اغلب احساس می‌کنند که پوچ، بی‌ارزش یا بی‌هویت هستند و به‌شدت از رها شدن یا تنها ماندن می‌ترسند؛ حتی اگر این رها شدن واقعی نباشد. روابط عاطفی آن‌ها معمولاً شدید، اما ناپایدار است و مدام بین وابستگی افراطی و خشم یا بی‌اعتمادی نوسان دارد. رفتارهای تکانشی و خطرناک مانند رانندگی بی‌احتیاط، پرخوری، مصرف مواد، یا حتی خودآسیب‌زنی و اقدام به خودکشی نیز در این اختلال رایج است. این افراد اغلب احساسات خود را به‌صورت ناگهانی و شدید تجربه می‌کنند و در مدیریت خشم یا اضطراب دچار مشکل‌اند.

اختلال شخصیت ضد اجتماعی (Antisocial Personality Disorder)

افراد مبتلا به این اختلال، معمولاً بی‌تفاوت نسبت به حقوق دیگران، قوانین جامعه و اصول اخلاقی هستند. آن‌ها ممکن است دروغ بگویند، دزدی کنند، قانون‌شکنی کنند یا رفتارهای خشونت‌آمیز داشته باشند؛ و در عین حال هیچ احساس پشیمانی یا عذاب وجدان نداشته باشند. این اختلال معمولاً از دوران کودکی با رفتارهایی مثل آزار حیوانات، فرار از مدرسه، یا دزدی‌های کوچک شروع می‌شود (که به آن «اختلال سلوک» می‌گویند) و در بزرگسالی به شکل کامل‌تری بروز پیدا می‌کند. چنین افرادی اغلب همدلی پایینی دارند، از دیگران سوءاستفاده می‌کنند و در روابط شخصی و کاری، بی‌ثبات و پرتنش هستند.

اختلال شخصیت نمایشی (Histrionic Personality Disorder)

این اختلال با نیاز افراطی به جلب توجه و تایید دیگران مشخص می‌شود. افراد نمایشی اغلب رفتارهایی اغراق‌آمیز، احساساتی و نمایشی دارند و از ظاهر یا سبک گفتار خود برای جلب توجه استفاده می‌کنند. ممکن است در موقعیت‌های عادی بیش‌از‌حد صمیمی یا اغواگرانه رفتار کنند و احساسات‌شان را با سرعت زیاد و عمق کم ابراز کنند. آن‌ها به‌راحتی تحت تأثیر نظر دیگران قرار می‌گیرند و ممکن است در قضاوت و تصمیم‌گیری دچار مشکل شوند. روابط آن‌ها اغلب سطحی و ناپایدار است، چون تلاش مداوم برای دیده شدن ممکن است باعث خستگی یا سردرگمی در اطرافیان شود.

اختلال شخصیت خودشیفته (Narcissistic Personality Disorder)

در این اختلال، فرد احساس می‌کند فردی خاص، برتر یا استثنایی است و انتظار دارد دیگران نیز این تصویر را تأیید و تحسین کنند. این افراد نیاز شدیدی به توجه، تحسین و تأیید دائمی دارند، و در مقابل نقد یا شکست بسیار آسیب‌پذیر هستند؛ حت اگر ظاهرشان نشان دهد که اعتماد به نفس بالایی دارند. آن‌ها معمولاً همدلی کمی نسبت به احساسات دیگران دارند و ممکن است از دیگران فقط برای پیشرفت شخصی خود استفاده کنند. در روابط، تمایل دارند سلطه‌جو، کنترل‌گر یا بی‌توجه باشند و شکست در دریافت تحسین مورد انتظار می‌تواند به خشم یا افسردگی شدید منجر شود.

دسته سوم:

اختلالات شخصیت دسته سوم شامل افرادی است که به‌طور مزمن با اضطراب، ترس، وابستگی یا اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی مواجه‌اند. این دسته از اختلالات با رفتارهای محتاطانه، حساسیت بالا به انتقاد و نیاز به حمایت یا کنترل مشخص می‌شوند و به دسته تقسیم می‌شوند: اجتنابی، وابسته و وسواسی-جبری.

اختلال شخصیت اجتنابی (Avoidant Personality Disorder)

این اختلال با ترس شدید از نقد، طرد شدن یا شرمندگی در جمع همراه است. افراد مبتلا معمولاً میل درونی برای ارتباط با دیگران دارند اما به‌دلیل ترس از قضاوت یا بی‌ارزشی، به‌طور مداوم از موقعیت‌های اجتماعی اجتناب می‌کنند. آن‌ها اعتمادبه‌نفس پایین، احساس نابسندگی، و نگرانی بیش‌از‌حد درباره‌ی برداشت دیگران از خود دارند. حتی در موقعیت‌هایی که با افراد آشنا هستند، ممکن است گوشه‌گیر، خجالتی و بیش‌ازحد محتاط رفتار کنند. این اجتناب از تعاملات اجتماعی می‌تواند باعث تنهایی عمیق و احساس افسردگی در طول زمان شود.

اختلال شخصیت وابسته (Dependent Personality Disorder)

در این اختلال، فرد نیاز افراطی به مراقبت، حمایت و تصمیم‌گیری توسط دیگران دارد. افراد وابسته اغلب توانایی کمی برای اتخاذ تصمیم‌های مستقل دارند و دائماً به تأیید یا راهنمایی دیگران متکی هستند؛ حتی در مسائل ساده. آن‌ها از تنها ماندن به‌شدت می‌ترسند و برای حفظ روابط، ممکن است رفتارهای ناسالم، تحقیرآمیز یا حتی سوءاستفاده‌گرانه را بپذیرند. ترس از رها شدن باعث می‌شود رفتارهای تسلیم‌گرایانه، چسبنده و منفعلانه داشته باشند. این افراد معمولاً از نظر هیجانی آسیب‌پذیرند و احساس می‌کنند بدون حضور یک فرد حامی، قادر به ادامه زندگی نیستند.

اختلال شخصیت وسواسی-جبری (Obsessive-Compulsive Personality Disorder – OCPD)

این اختلال با OCD یا وسواس فکری‌-عملی که بیشتر جنبه اضطرابی دارد، متفاوت است. افراد مبتلا به OCPD دچار نیاز افراطی به نظم، کنترل، برنامه‌ریزی دقیق و کمال‌گرایی هستند. آن‌ها اغلب نسبت به اشتباه بسیار حساس‌اند و تمایل دارند همه چیز را طبق استانداردهای خشک و سخت‌گیرانه خود انجام دهند. ممکن است ساعت‌ها صرف جزئیات، لیست‌ها یا قوانین کنند و به‌دلیل کمال‌گرایی بیش‌ازحد، در انجام کارها تعلل یا ناتوانی در اتمام وظایف داشته باشند. این افراد در روابط شخصی نیز ممکن است کنترل‌گر یا انعطاف‌ناپذیر به نظر برسند و معمولاً اولویت زیادی به کار و بهره‌وری می‌دهند، حتی به قیمت آسیب به زندگی عاطفی‌شان.

سخن پایانی

شناخت اختلالات شخصیت نه‌تنها به درک عمیق‌تر رفتار خود و دیگران کمک می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز پذیرش، همدلی و درمان مؤثر باشد. بسیاری از این اختلالات در ظاهر بخشی از ویژگی‌های شخصیتی به نظر می‌رسند، اما وقتی این ویژگی‌ها مزمن، انعطاف‌ناپذیر و آسیب‌زا شوند، دیگر نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. خبر خوب این است که با آگاهی، مشاوره تخصصی و درمان روان‌شناختی مناسب، افراد مبتلا می‌توانند کیفیت روابط و زندگی خود را بهبود ببخشند. اگر شما یا کسی از اطرافیانتان نشانه‌هایی از این اختلالات را تجربه می‌کند، مراجعه به روان‌درمانگر می‌تواند نخستین گام مؤثر در مسیر تغییر و بهبود باشد.

سوالات متداول

از کجا بفهمم دچار اختلال شخصیت هستم یا فقط ویژگی شخصیتی خاصی دارم؟
اگر یک ویژگی رفتاری یا شخصیتی به‌طور مداوم باعث اختلال در روابط، شغل، یا زندگی روزمره‌تان می‌شود و تغییرپذیر نیست، ممکن است نشانه‌ای از اختلال شخصیت باشد. مشاوره با روان‌شناس می‌تواند به تشخیص دقیق کمک کند.

آیا اختلالات شخصیت قابل درمان هستند؟
بله، با کمک روان‌درمانی (مانند درمان شناختی-رفتاری یا دیالکتیکی)، آموزش مهارت‌های بین‌فردی، و در برخی موارد دارو درمانی، می‌توان علائم این اختلالات را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داد.

تفاوت اختلال شخصیت با بیماری‌های روانی مثل افسردگی یا اضطراب چیست؟
اختلالات شخصیت الگوهای پایدار و عمیق رفتاری هستند که از نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شروع می‌شوند و بدون درمان تغییر نمی‌کنند. در مقابل، بیماری‌هایی مثل افسردگی معمولاً اپیزودیک و موقت هستند.

 آیا ممکن است یک فرد همزمان چند نوع اختلال شخصیت داشته باشد؟
بله، برخی افراد ممکن است علائم بیش از یک اختلال شخصیت را داشته باشند یا همزمان دچار اختلالات روانی دیگری مانند اضطراب یا افسردگی باشند.

آیا افرادی که اختلال شخصیت دارند، از مشکل خود آگاه هستند؟
در بسیاری از موارد، افراد مبتلا از اختلال خود آگاه نیستند یا آن را نمی‌پذیرند. به همین دلیل، پذیرش درمان ممکن است زمان‌بر و نیازمند اعتمادسازی تدریجی باشد.

منابع

MedlinePlus – Personality Disorders

Psychiatry – What are Personality Disorders?

Cleveland Clinic – Personality Disorders